PSYCHOLOG: Zaburzenia psychiczne u dzieci – TO WARTO WIEDZIEĆ!

Coraz popularniejsza jest terapia dla niemowlaków. Mówi się nawet o depresji niemowlęcej. W jakim zatem wieku można mówić o początkach problemów u dzieci ze zdrowiem psychicznym?

Zaburzenia psychiczne u dzieci występują w różnym wieku. Mogą dotyczyć zarówno wieku niemowlęcego, jak i ujawnić się w okresie przedszkolnym czy szkolnym. Jak bardzo są powszechne? Szacuje się, że ok 14 – 20% dzieci posiada umiarkowane do poważnych zaburzeń psychicznych. Problemy ze zdrowiem psychicznym dzieci często jednak trudno jest zdiagnozować, gdyż pojawiają się w kontekście rozwojowym, który u każdego dziecka może przebiegać w różnym tempie.

Co jest przyczyną zaburzeń psychicznych u dzieci? Czy winni jesteśmy my rodzice?

Zaburzenia psychiczne dzieci są na tyle różnorodne i wieloaspektowe, że trudno jest wskazać uniwersalną przyczynę ich występowania. Uwarunkowania mogą obejmować czynniki genetyczne (które mogą predysponować do pewnych zaburzeń psychicznych np. schizofrenii, ale nie musi to oznaczać, że choroba na pewno się rozwinie), powikłania w okresie prenatalnym, czynniki rodzinne (np. relacje między rodzicami, styl wychowawczy rodziców, system nagród i kar, zaburzenia psychiczne występujące w rodzinie, stresujące wydarzenia w życiu rodziny), czynniki w środowisku przedszkolnym/szkolnym, a także czynniki w środowisku rówieśniczym. W psychoterapii nie osądza się rodziców, nie szuka się winnego, a skupia na znalezieniu rozwiązań.

Jakie są najczęstsze zaburzenia psychiczne u dzieci? Czy możemy dokonać ich przybliżonego podziału zgodnie z wiekiem dziecka?

Spektrum zaburzeń psychicznych dzieci jest szerokie. Zaburzenia psychiczne wieku dziecięcego i młodzieńczego mogą obejmować m.in. zaburzenia emocjonalne (np. związane z lękiem i depresją, brakiem poczucia bezpieczeństwa), zaburzenia zachowania (np. dotyczące trudności w kontroli swojego zachowania – zachowania agresywne, opozycyjno – buntownicze, nadpobudliwość psychoruchowa), zaburzenia odżywiania, zaburzenia uczenia się, tiki czy całościowe zaburzenia rozwoju.

Jak rozpoznać objawy zaburzeń psychicznych u dziecka? Na co rodzice powinni szczególnie zwracać uwagę.

Każde zaburzenie psychiczne ma określone kryteria: ocenia się, jakie symptomy występują w zachowaniu dziecka i czy są one wystarczające, aby stwierdzić dane zaburzenie. Bierze się pod uwagę ich nasilenie, częstotliwość, czas trwania oraz rolę w rozwoju (czyli to, jak bardzo zakłócają codzienne funkcjonowanie). Zaburzenia psychiczne diagnozuje się w odniesieniu do wieku dziecka. Oznacza to, że ocenia się, czy dane zachowanie jest typowe dla wieku dziecka i prawidłowości rozwojowych, związanych z tym etapem. Na przykład lęk przed ciemnością występuje u 90% dzieci w wieku przedszkolnym, więc jest lękiem powszechnym, natomiast utrzymujący się lęk przed ciemnością u osoby dorosłej zostanie uznany za lęk nietypowy. Innym przykładem może być lęk separacyjny, czyli obawa dziecka przed rozstaniem z osobami, do których jest przywiązane: taki lęk jest naturalnym etapem rozwoju we wczesnym dzieciństwie, natomiast jeśli utrzymuje się nadal u 11 – latka, to jest już niepokojącym sygnałem.

Kiedy i do kogo udać się po pomoc?

Zaburzenia psychiczne dzieci mogą w istotny sposób utrudniać realizację ważnych zadań rozwojowych na danym etapie życia, czyli np. zakłócać zdobywanie wiedzy szkolnej, realizowanie obowiązku szkolnego, nawiązywanie kontaktów z dziećmi i/lub dorosłymi czy budowanie poczucia własnej wartości. Dzieci często nie potrafią opisać tego, co przeżywają i nazwać tego, co się z nimi dzieje, natomiast o swoich problemach opowiadają poprzez swoje zachowanie. Co powinno w takim razie zaniepokoić nas w zachowaniu naszej pociechy? Na pewno szczególnej uwagi wymagają nagłe zmiany w zachowaniu dziecka (np. dziecko pełne energii staje się skryte i milczące), nasilony lęk, nadmierna płaczliwość, długotrwały smutek i apatia, wycofywanie się z relacji społecznych, znaczące problemy z koncentracją uwagi, zaburzenia snu, wzmożona drażliwość i agresja czy notoryczne łamanie reguł i zasad. Jeśli rodzic zaobserwuje niepokojące sygnały w zachowaniu dziecka, które utrzymują się przez dłuższy czas mimo prób pomocy dziecku, to warto zdecydować się na konsultację u specjalisty. Zaburzenia psychiczne diagnozuje psychiatra dziecięcy, natomiast psycholog dziecięcy określa przyczyny występujących zaburzeń i kierunki pomocy, a także wspiera rodziców we właściwych oddziaływaniach wychowawczych. Może również objąć dziecko terapią psychologiczną. Z kolei rola psychiatry dziecięcego, poza postawieniem formalnej diagnozy (rozpoznania klinicznego), polega na podjęciu decyzji o włączeniu leczenia farmakologicznego. Najczęściej psycholog i psychiatra dziecięcy współpracują ze sobą, a proces diagnostyczny u obu specjalistów toczy się równolegle. W zależności od rodzaju zgłoszonego problemu w proces pomocy dziecku czasami włączani są inni specjaliści np. pedagog, logopeda czy pediatra. Metaforycznie można określić ten etap jako szukanie i łączenie różnych elementów układanki po to, by stworzyć jak najdokładniejszy obraz dziecka i jego potrzeb.

Jak wygląda proces leczenia zaburzeń psychicznych u dzieci?

Proces leczenia dziecka zależy od tego, z jakim zaburzeniem mamy do czynienia. Pierwszym krokiem pomocy dziecku jest etap diagnozy, który pozwoli ustalić, czy niepokojące symptomy w zachowaniu dziecka są oznaką zaburzeń psychicznych, a następnie wskazać kierunki pomocy dziecku i jego rodzinie. Rozpoczyna go spotkanie z rodzicami, na którym specjalista przeprowadza wywiad na temat rozwoju dziecka, jego stanu zdrowia, sytuacji w rodzinie, przedszkolu/szkole i grupie rówieśniczej. Na pierwszą wizytę warto wziąć ze sobą posiadane opinie psychologiczne, wypisy z hospitalizacji, opinie z przedszkola/szkoły, itp. Kolejne spotkania służą obserwacji dziecka, rozmowie z nim, ocenie poziomu jego funkcjonowania poznawczego, emocjonalnego i społecznego. Metody diagnostyczne dobiera się adekwatnie do wieku dziecka. Po diagnozie następuje omówienie wyników z rodzicami: rodzice otrzymują nie tylko informacje na temat przyczyn obserwowanych trudności dziecka, ale również o mocnych stronach dziecka (na których można oprzeć się w procesie terapii) oraz propozycję planu pomocy dziecku. Z jednej strony może być to psychoterapia dla dziecka w postaci regularnych (np. cotygodniowych) sesji, których cel określa się adekwatnie do potrzeb małego pacjenta. Z drugiej strony kluczowe jest wsparcie rodziców, których rola w życiu dziecka jest ogromna. Pomoc udzielana rodzicom przez specjalistę może obejmować zalecenia do pracy w domu,  udział w warsztatach umiejętności wychowawczych, konsultacjach psychologicznych czy terapii rodzinnej, co pozwoli zrozumieć objawy dziecka w szerszym kontekście.

Jak wzmacniać dziecko w procesie leczenia zaburzeń? O czym my rodzice musimy pamiętać?

Na pewno istotne jest otoczenie dziecka atmosferą spokoju, cierpliwości i życzliwości oraz wyznaczanie jasnych i czytelnych zasad panujących w domu. Ważne jest, aby rodzice zapewnili dziecku uregulowany tryb dnia m. in. stałe godziny chodzenia spać, pobudki, posiłków, odrabiania lekcji. Należy zapewnić dziecko o swojej obecności i miłości bez względu na jego chorobę. Pomocne jest zachęcanie dziecka do wyrażania emocji, mówienia o swoich uczuciach. Jeśli dziecko uczęszcza do przedszkola lub szkoły ważne jest ujednolicenie działań dom – przedszkole/szkoła, w celu uzyskania korzystnego i możliwie najbardziej optymalnego środowiska rozwoju dla dziecka. Warto także dbać o kontakty rówieśnicze dziecka, zachęcać je do uczestnictwa w życiu dziecięcej czy młodzieżowej społeczności. Ponadto zaangażowanie rodziców w terapię dziecka i otwartość na poznanie nowych sposób reagowania na zachowanie dziecka ma duże znaczenie w niwelowaniu trudności dziecka - może w znaczący sposób złagodzić jego problemy. Wspieranie dziecka w przezwyciężaniu doświadczanych problemów zależy również od specyfiki zaburzenia, z jakim zmaga się dziecko.

Bez zgody rodzica dziecko nie może rozpocząć terapii?

Dziecko nie stanie się pacjentem dopóki rodzice lub inni dorośli nie uznają, że wymaga ono specjalistycznej pomocy. Aby mogło uczestniczyć i w diagnozie i w terapii niezbędne jest wyrażenie przez rodziców pisemnej zgody (dotyczy to dzieci i młodzieży do 18 r. ż.). W procesie leczenia dziecka z zaburzeniami psychicznymi ważny jest czas: im wcześniej dziecko otrzyma pomoc, tym większe ma szanse na przezwyciężenie trudności.

Edyta Worobiej - psycholog, terapeutka w nurcie Terapii Skoncentrowanej na Rozwiązaniach (TSR). Obecnie jest w trakcie 4 – letniego całościowego szkolenia psychoterapeutycznego, atestowanego przez Polskie Towarzystwo Psychiatryczne. Od 10 lat pracuje z dziećmi i młodzieżą zmagającymi się z nieśmiałością, stanami lękowymi, obniżonym nastrojem i trudnościami w relacjach z otoczeniem. Pomaga im odkrywać mocne strony i potencjał, budować poczucie własnej wartości, a także uczy konstruktywnego zachowania pod wpływem silnych emocji i stresu. Jednocześnie wzmacnia w rozwijaniu satysfakcjonujących kontaktów z innymi, by móc w pełni czerpać radość z życia. Przyjmuje w Poradni PrimoPsyche w Warszawie.